Xədicə Bikə

1739-cu ildə Qubada doğulub. Quba xanı Hüseynəli xanın, rudbarlı Hüseyn xanın qızından olan övladıdır.^[1]

1767-ci ildə Fətəli xan bacısı Xədicə Bikəni Mirzə Məhəmməd xanın dövründə Bakını idarə edən Məlik Məhəmməd bəyə verdi. Xədicə Bikə qardaşının məsləhətləri ilə Bakı xanlığının idarəçilik işlərinə qarışır, Quba xanlığının xeyrinə çalışırdı. Məlik Məhəmməd xan müxtəlif işlərlə bağlı Bakını tərk etdikdə xanlığı Xədicə Bikə idarə edirdi. Həyat yoldaşı Qarabağ xanının iki il əsiri olduqda, habelə Məkkəyə ziyarət etdiyi vaxt xanlığı Xədicə Bikə idarə etmişdi. Rus hökuməti tərəfindən İrana konsul təyin edilən İ. Tumanovski 1780-ci ildə Bakıdan Ənzəliyə gedərkən Xədicə Bikənin hərəkətlərini müşahidə edərək yazırdı ki, "dövlət hakimiyyətinə başçılıq onun tərəfindən həyata keçirilir. Bakıda xanlıq olsa da, o Qubaya tabe edilmişdi." 1770-ci ildə Bakıda olmuş S. Q. Qmelin Saray kəndində Quba xanlığının qarnizonunun yerləşdiyini və Bakı xanlığının Quba xanının himayəsi altında Fətəli xanın vassal asılılığında olduğunu bildirdi. O, Fətəli xana illik xərac verir, bütün hərbi yürüşlərində iştirak edirdi. Fətəli xan 1780-ci ildə Məlik Məhəmmədin oğlu Mirzə Məhəmmədi Bakı xanı elan etmiş, anası Xədicə Bikə isə qəyyum olmuşdu.^[2]

Fətəli xan siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə verərək Bakı xanlığını özündən asılı vəziyyətə salmağa nail olmuşdu. Bununla belə, bu addım ona siyasi dividendlərlə yanaşı, ciddi şəxsi və siyasi çətinliklər də gətirdi. Belə ki, Fətəli xan əvvəllər bacısını həyat yoldaşı Tuti Bikənin qardaşı, Qaytaq usmisi Əmir Həmzəyə ərə verməyi vəd etmişdi. Lakin sonrakı qərarının nəticəsində Əmir Həmzə ilə münasibətlər pozuldu və o, Quba xanının düşməninə çevrildi.^[3]

1789-cu ildə Fətəli xan bacısının yanına gedərək orada vəfat etmişdir. İsgəndər bəy Hacınski yazır ki, "Fətəli xan çoxdan bəri icrasına çalışdığı planları xəyalında qurub-hazırladığı bir zamanda tale işi dəyişdi. O, bu görüşdə xəstələndi. Şamaxıya qayıdan zaman xəstəliyi tədricən şiddətləndi. Bu şəhərdə nə qədər dava-dərman etdilərsə heç bir fayda vermədi. Xəstəliyinin günü-gündən artdığını görən və əcəlinin çatdığını hiss edən Fətəli xan tələsik Bakıya, sadiq dostu – bacısının yanına getdi. O, burada 1789-cu ildə həyatını başa çatdırdı."^[4]

Xədicə Bikənin özü isə, 1803-cü ildə vəfat edib və Bakıda, Bibiheybətdə dəfn edilib.

1947-ci ildə Bakı kinostudiyasında rejissor Yefim Dziqan tərəfindən "Fətəli xan" filmi çəkilmişdir. Filmdə Azərbaycan SSR xalq artisti Nəcibə Məlikova tərəfindən "Xədicə Bikə" obrazı canlandırılıb.^[5]

1767-ci ildə II Bakı xanı Məlik Məhəmməd xan ilə ailə həyatı qurub. Bu evlilikdən 5 övladı olmuşdur:

• II Mirzə Məhəmməd xan — Bakı xanı və Qubanın müvəqqəti valisi oldu. Məşhur ictimai-siyasi xadimlər olmuş Abbasqulu ağa, Cəfərqulu ağa və Abdulla ağa Bakıxanovların atasıdır.
• Əbdürrəhim ağa — 1769-cu ildə doğulub və 1800-cü ildə vəfat edib, Qubada dəfn edilib.
• Kərbəlayi Hüseyn ağa — 1776-ci ildə doğulub və 1814-cü ildə vəfat edib. Maarifçi qadın Səkinə Bakıxanovanın atasıdır.
• Zibanisə bəyim — 1795-ci ildə Şeyxəli xanla ailə qurub və 1816-cı ildə uşaqsız vəfat edib.
• Fatmasultan Bikə — 1776-ci ildə doğulub, 1801-ci ildə Hüseynqulu xanla ailə qurub və 1804-cü ildə vəfat edib.

Xədicə Bikə Azərbaycan elm tarixşünaslığının banisi, alim, mütəfəkkir və yazıçı Abbasqulu ağa Bakıxanovun nənəsidir.

1. ↑ Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (PDF) (rus). Т. VI, ч.II. Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского. 1875. 907.
2. ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 103
3. ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 104.
4. ↑ İsgəndər bəy Hacınski, 1959. səh. 27
5. ↑ Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu. Filmlərin izahlı kataloqu: 1898-2002. 2 cilddə. 1-ci cild. Bakı: Nağıl evi, 2003.

• Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (az.). Bakı: Elm. 2005. 480 səh.