Xalid əl-Bağdadi

Nisbəsi "əl-Bağdadi"dir. Ləqəbləri "Şəhrəzuri" və "Ziyəddin"dir.^[1] Hicri 1193-cü (1779) ildə dünyaya gəldi. Atasının adı Pir Mikayıldır. Onun Qədiriyyə təriqətinə mənsub olduğu ehtimal olunur. Anası isə bölgənin məşhur sufi ailələrindən birinə mənsub idi. Nəslinin ata tərəfdən Osmana qədər gedib çatdığı rəvayət olunur. Nəqşibəndiyyə müridləri Xalidi "Mövlana" titulu ilə tanınır. Başda Şeyx Əbdürrəhim və qardaşı Şeyx Əbdülkərim olmaqla, müxtəlif müəllimlərdən dərs alaraq təhsilini başa vurdu. Sonra məntiq və kəlam elmlərinə yönəldi. Bölgədəki digər elm mərkəzlərini gəzdikdən sonra Bağdada getdi. Vali Baban İbrahim Paşanın müəllimlik təklifini qəbul etmədi. Şeyx Əbdülkərim Bərzəncinin hicri 1213-cü (1798–99) illərdə vəbadan ölməsindən sonra onun Süleymaniyyədəki mədrəsəsinin rəhbərliyini öz üzərinə götürdü. Burada təxminən yeddi il müəllimlik etdi. Bu illərdə siyasi hakimiyyətdən uzaq qalmasını təmin edən zahidliyi və dərin biliyi ilə tanındı.

1805-ci ildə həcc niyyəti ilə çıxdığı səfərdə təsəvvüfə (sufilik) marağını artıran hadisələr baş verdi. Mədinədə yəmənli bir şəxs ilə qarşılaşdı. O, şəxs Xalidi zahirən şəriətə zidd gördüyü şeyləri tez bir zamanda qınamaması barədə xəbərdar etdi. Məkkəyə çatanda Kəbəyə tərəf gedən Xalid, üzü ona, arxasını Kəbəyə çevirib oturan birini gördü. Mədinədə ona edilən xəbərdarlığı unudaraq, bunu Kəbəyə hörmətsizlik kimi düşündü və içindən həmin şəxsi qınadı. O şəxs isə ona, "Allah yanında mömin bir qul Kəbədən daha qiymətlidir, bunu bilmirsənmi?" deyə cavab verdi. Xalid heyrət və peşmanlıq içində ondan üzr istədi və müridliyə qəbul edilməsini xahiş etdi. Ancaq həmin şəxs mürşidinin Hindistanda onu gözlədiyini söyləyərək bu xahişi rədd etdi. Xalid həccdən sonra mədrəsədəki vəzifəsinə geri qayıtdı. 1809-cu ildə Süleymaniyyəyə gələn Mirzə Rəhimullah Əzimabadi adlı hindistanlı bir dərviş Xalidə Hindistana gedib Dehlili Nəqşibəndi şeyxi Abdullah Dəhləvidən əl almasını (tövbə etməsini) tövsiyə etdi. Bu sözlərdən dərhal yola çıxan Xalid, İran və Əfqanıstandan keçərək təxminən altı aydan sonra Dehliyə çatdı. Yolda qarşılaşdığı şiə alimləri ilə, xüsusilə də tehranlı müctəhid Şeyx İsmayıli-Kaşi ilə məzhəb debatları etməsi və bunları təkidlə davam etdirməsi onun səfərini çətinləşdirdi. Dehlidə Abdullah Dəhləvi ilə görüşərək onun müridi oldu. Nəqşibəndiyyənin səyri-süluk mərhələlərini beş ayda (bəzi rəvayətlərə görə isə on bir ayda) tamamladı və şeyxi tərəfindən xəlifə olaraq Süleymaniyyəyə geri göndərildi. Ona Nəqşibəndiyyə ilə yanaşı Qədiri, Sührəvərdi, Kübrəvi və Çişti təriqətlərində də irşad icazəsi verildi.

Muskat, Yəzd, Şiraz, İsfahan, Həmədən və Sənəndəcdə şiə alimləri ilə apardığı mübahisələrə görə qayıdışı təxminən əlli gün çəkdi. Xalid Süleymaniyyəyə gəldikdən sonra Bağdada gedib qısa bir müddət orada qaldı. Xalid Nəqşibəndiyyəni yaymağa başlayanda Süleymaniyyədəki Qədiri şeyxləri narahat oldular və valini ona qarşı yönəltməyə çalışdılar. Bu vəziyyət qarşısında Xalid 1813-cü ildə yenidən Bağdada getdi. Orada bir mədrəsə alaraq Nəqşibəndi zaviyəsinə çevirdi və mürşidlik fəaliyyətinə başladı. Süleymaniyyədə Şeyx Məruf Bərzənci onu saxtakar, azğın və yoqi olmaqla ittiham etdi və "Təhrirül-xitab fir-rədd əla Xalidil-kəzzab" adlı risalə yazaraq, Bağdad valisi Səid Paşaya göndərdi. Ancaq Xalidin günahsız olduğuna inanan Səid Paşa, Hillə müftisi Məhəmməd Əmin Topuqçuluya, bu ittihamlara cavab olaraq "əl-Qəvlüs-səvab bi-rəddi mə sümmiyə bi-Təhrirül-xitab" adlı risalə yazdırdı. Bu hadisədən sonra Süleymaniyyəyə qayıdan Xalid üçün vali Mahmud Paşa bir zaviyə tikdirdi. Lakin Xalid bir müddət sonra yenidən Bağdada dönərək fəaliyyətini burada davam etdirdi. Osmanlı ərazisində sayı artan müridlərini yetişdirmək üçün çoxlu xəlifə təyin etdi. Şama göndərdiyi Şeyx Əhməd Katib Ərbili, Şam müftisi Hüseyn Əfəndi Muradini Xalidə intisab (mürid) etdirməyə nail oldu. Muradi 1823-cü ildə Xalidi Bağdaddan Şama gəlməyə razı saldı. Burada hörmətlə qarşılanan Xalid, Əməvi məscidindəki Bəni Qazzi Xəlvətxanasında məskunlaşdı. Bu müddətdə Şeyx İsmayıl Qazzinin bacısı Aişə xanımla evləndi və daha sonra aldığı bir evə köçdü. Xəlifələrindən Əbdülvəhhabi Susi müstəqil şeyx kimi hərəkət etdiyinə görə onu xəlifəlikdən azad etdi. Bu isə Susinin şeyxinə qarşı çıxmasına və ağır ittihamlar etməsinə səbəb oldu. Məşhur hənəfi fəqihi İbn Abidin isə "Səllül-hüsəmil-Hindi li-nüsrəti Mövlanaş-Şeyx Xalid ən-Nəqşibəndi" adlı risalə ilə onu müdafiə etdi.

Ömrünün qalan hissəsini Şamda keçirdi. İkinci dəfə həcc ziyarəti etmək və Qüdsə getmək üçün Şamdan çıxdı. 1826-cı ildə Şam ətrafında yayılan vəba epidemiyasından öləcəyini anlayınca İsmayıl Ənərani, Məhəmməd ən-Nəsix və Əbdülfəttah əl-Əqrini öz yerinə keçmələrini, İraqdakı əmlakının isə qardaşı oğlu Mahmud əs-Sahibə verilməsini vəsiyyət etdi. Qəbir yerinin təyinindən sonra 9 iyun 1827-ci ildə (14 Zilqədə 1242) vəfat etdi. Oğlanları Bahaəddin və Əbdürrəhman da həmin il vəbadan öldülər. Şam yaxınlığındakı Qasiyun dağının zirvələrindən birinə dəfn edildi. Sonradan qəbrinin üzərində bina inşa olundu. Zaviyə və bir kitabxanadan ibarət olan tikili dövrümüzdə ziyarətgahdır.

Mövlana Xalidə nisbət edilən və Nəqşibəndiyyənin bir qolu olan Xalidiyyə təriqəti, təsəvvüfün ənənəvi inancları və tətbiqləri ilə yanaşı şəriətə sadiqlik və cəhri-zikrdən uzaq durmaqla tanınır. Bununla yanaşı, onun fikirlərində Nəqşibəndilər arasında imübahisəli hesab olunan yeniliklər də vardı. Bunlardan ən başlıcası rabitə şərhidir. Təsəvvüf mövzularındakı yeganə risaləsində rabitəni "müridin gözləri arasında şeyxin surətini təsəvvür etməsi" kimi açıqlamış və rabitənin öz vəfatından sonra da yalnız ona ediləcəyini söyləmişdir.

Xalidiyyə qolunun kimliyi baxımından önəmli digər məsələ isə onun siyasi mövqeyidir. Xalidilər müsəlmanların birlik və gücünün mərkəzi olaraq Osmanlı dövlətinə qəti sadiqlik göstərmiş, bunun nəticəsində avropalı müstəmləkəçilərə qarşı dərin düşmənçilik hissi bəsləmişlər. Buna görə də Dağıstandan Sumatraya qədər yayılan Xalidiyyə müridləri Osmanlı tərəfdarı fəaliyyətləri ilə seçilmişlər.

Xalidi qolu, Xalid əl-Bağdadinin yüzlərlə xəlifəsi vasitəsilə çox geniş bir coğrafiyaya yayıldı, Balkanlardan Krıma, Cənub-Şərqi Asiyaya qədər çatdı. Lakin əsas təsir sahəsi Osmanlı əyalətləri olan Şimali İraq, Cənub-Şərqi Anadolu və Şimal-Qərbi İran idi.^[2] İbn Abidin, "Ruhul-məani" təfsirinin müəllifi Şəhabəddin Mahmud əl-Alusi və II Mahmudun şeyxülislamı Məkkizadə Mustafa Asim Əfəndi kimi məşhur simalar da Xalidi qoluna mənsub idilər. Beləcə Xalidi qolu, həm Anadoluda, həm də İstanbuldakı digər Nəqşibəndi qollarını kölgədə qoydu. Bu qol sayəsində Nəqşinəndilər ilk dəfə Suriya, Fələstin və İraqda mühüm yer tutdular.

Xalid əl-Bağdadi, kürdlərin sıx yaşadığı Şimali İraqın dini həyatı üzərində xüsusi təsir sahibi oldu. Tarix boyu əsas təriqət olan Qadiriyyə burada fəaliyyət göstərərkən, Xalidiyyənin yaranması ilə hakim mövqe Nəqşibəndiyyəyə keçdi. Bərzənci və Sədati-Nehri kimi şeyx ailələrinin çoxu Qadiriyyədən Nəqşibəndiyyəyə keçdi və nəticədə kürd kimliyi müəyyən qədər Xalidi qolu ilə birləşdi. Təriqətin nəsildən-nəsilə keçən liderlik xətti də Nəqşibəndi ailələrinin bu bölgələrdəki keçmişdən dövrümüzə qədər geniş yayılmasının səbəbini açıqlayır.

Rabitə ilə bağlı risaləsini "mürtəd iranlılar" və "lənətli xristianlar"ı lənətləməklə bitirən Mövlana Xalid, radikal şiələrə qarşı düşmən mövqedə idi. Bu mövqe radikal şiəliyin İraq və Anadoluda yayılmasına mane oldu və Osmanlı dövləti tərəfindən dəstəkləndi. Onun bu münasibətini xəlifələri də mənimsədilər. Şeyx Ubeydullahın 1880-ci ildə Urmiya bölgəsindəki üsyanı sadəcə İran hakimiyyətinə qarşı deyil, həm də radikal şiəliyə qarşı bir müharibə idi. Lakin Xalid bu düşmənçiliyi yalnız radikal şiəlik ilə bağlı idi. Belə ki, Xalid Bağdadinin Əhli-Bəytə və 12 imama dərin hörmət və məhəbbət bəsləməsi, onları öz əsərlərində tərifləməsini, Xalidin nifrətinin Əli-Beyt və mötədil şiələrə deyil, birbaşa radikal şiəliyə yönəldiyini söyləməyə imkan verir.

Xalid əl-Bağdadi "Divan" (Bulak 1260), "Risalə fi isbatir-rəbitə" (İstanbul 1284; Kazan 1890; Şam 1289), "Buğyətül-vacid fi məktubatil-Mövlana Xalid" (Şam 1334), "Risalə fi ədəbiz-zikr", "Risalə fi ədəbil-mürid məə şeyxih" (Kazan, tarixsiz), "Risalə fit-tariq" (Bulaq 1262), "Cilaül-əkdar", "Fəraidül-fəvaid", "Vəsiyətüş-Şeyx Xalid" (İstanbul 1284) və "Risalətül-iqdil-cövhəri" (İstanbul 1259; Şam 1334) adlı əsərlərin müəllidifir. Xalid əl-Bağdadinin bunlardan başqa əqaid, fiqh və kəlama aid bir neçə səhifəlik risalə, haşiyə və şərhləri də vardır.

Onun bütün əsərləri Molla Əbdülkərim Müdərris tərəfindən "Yade Mərdan: Mevlana Xalidi-Naqşibəndi" adı altında nəşr edilmişdir (Bağdad 1979).^[3]

• Abdulcebbar Kavak. Müceddidi şeyhi Mevlana Halid el-Bağdadi’nin Ortadoğu’daki misyonu (türk.).
• Prof. Dr. Orhan Başaran. Mevlana Halidi-i Bağdadi ve Halidliğin Bingöl ve çevresi üzerindeki etkisi (türk.).

1. ↑ Uluslararası Mevlana Halid-i Bağdadi sempozyumu bildirileri (PDF) (türk). Ankara. 2012.
2. ↑ Şəms, İsmayıl. Xalidi-Nəqşibəndi, DMBİ (fars). XXI. 659–663.
3. ↑ Algar, Hamid. "HÂLİD el-BAĞDÂDÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1997. 18.09.2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18.09.2025.