Jnana yoqa

Jnana sanskrit dilində "bilik" mənasını ifadə edir və bəzən "gyaan" və ya "gnan" kimi transliterasiya olunur.^[3]Onun kökü jna - ingilis dilindəki "know" (bilmək) sözü ilə eyniköklüdür.Qarşılığı (antonimi) isə "ajnana" (cahillik,bilməmək)dır.

Jnana "bilik" deməkdir və zamanla düzgün və həqiqi olan hər hansı idrak hadisəsinə aid edilir.Xüsusilə,obyektin tam təcrübəsindən ayrılmaz olan bilik mənasında işlədilir.^[4]Bu,qeyri-teist məktəblərdə gerçəklik,teist məktəblərdə isə ali varlıq haqqında biliyə aiddir.Hinduizmdə jnana mokşanı - insanın hələ həyatda ikən (jivanmukti) və ya ölümündən sonra (videhamukti) mənəvi azadlığa çatmasını təmin edən bilik kimi başa düşülür.Jnana yoqa isə bu biliyə çatma yoludur.^[5]

O,hindu fəlsəfələrində qeyd olunan üç klassik yoqa növündən biridir.Digər ikisi karma yoqa və bhakti yoqadır.Müasir təsnifatlarda isə klassik yoqa - Raja yoqa adı ilə dördüncü yol kimi göstərilir.Bu bölgü Svami Vivekananda tərəfindən genişləndirilmişdir.^[6]

Klassik yoqa "dhyana"(meditasiya) təcrübəsini əsas vurğulasa da,bu,hinduizmdəki üç klassik yoldan - o cümlədən jnana yoqadan hər birinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.^[7]Bhagavad Gita jnana samkhya (yoqa) ilə eyniləşdirilir.Bu,puruşa (saf şüur) ilə prakritin (materiya və maddi istəklər) ayırd etmə qabiliyyətidir.Bu ayırd etmə yalnız zehnin dhyana - meditasiya vasitəsilə sakitləşdirilməsi ilə mümkündür.

Cons və Rayanın izahına görə,"jnana" termini "jnana yoqa" kontekstində daha çox "dərk" və ya "gnosis" kimi başa düşülməlidir.Bu,insanın hinduizmdə Brahman adlanan ali gerçəkliklə öz məninin vəhdətini anladığı "öyrənmə yolu"na işarə edir.^[8]Bu izaha qədim Upanişadlarda və Bhagavad Gitada rast gəlinir.Bu yanaşma Advaita Vedanta məktəbinə xasdır.Burada jnana fərdi Mən (jivatman) ilə Brahmanın eyniliyinin dərk edilməsini nəzərdə tutur.

Bimal Matilalın qeyd etdiyinə görə,Advaita Vedantada jnana yoqa həm birincil,həm də ikincil məna daşıyır.Birincisi mütləq mənada "özünüdərk,şüurluluq",ikincisi isə nisbətən "intellektual anlama" deməkdir.^[9]Müasir Advaita Vedanta və neo-Vedanta meditasiya praktikasını özündə birləşdirsə də,Adi Şankara "mahavakya"ya əsaslanan dərk yolunu kifayət hesab edirdi.Neo-Advaita isə bilavasitə dərkə xüsusi önəm verir.

Azadlığa aparan üç yoldan (marga) ikisi - jnana marga və karma marga daha qədimdir və Veda dövrünə aid mətnlərdə izlənilə bilir.Hər üç yol hər bir axtarışçının ixtiyarına açıqdır.Seçim şəxsi meyil,qabiliyyət və üstünlüyə əsaslanır.^[10]Eyni zamanda bir çox hindular bu üç yolun elementlərini müxtəlif dərəcələrdə birlikdə tətbiq edirlər.

Bilik yolu (jnana marga) fəlsəfi düşüncəyə üstünlük verənlər üçün nəzərdə tutulmuşdur və öyrənmə ilə yanaşı meditasiya tələb edir.

Jnana yoqa təlimi praktika edənləri özlərindən üçüncü şəxsdə danışmağa və düşünməyə təşviq edir.Bu üsul vasitəsilə insan eqosundan uzaqlaşır və əbədi mənliyi (atman) bədənlə bağlı olan illüziya (maya) mənliyindən ayırır.

Upanişadlarda jnana yoqa fərdi "Mən" (Atman) ilə ali "Mən" (Brahman) arasında vəhdətin dərk edilməsinə yönəlmişdir.Bu təlimlər erkən Upanişadlarda öz əksini tapır.^[11]Chamblissin qeyd etdiyi kimi,həmin Upanişadların mistik təlimləri "Özün biliyi yolu"nu müzakirə edir.Bu yol birliyin,yəni Atman ilə Brahmanın eyniyyətinin məntiqi və idrak yolu ilə dərk olunmasının vasitəsi kimi təqdim olunur.^[12]

Upanişadların təlimləri müxtəlif şəkildə şərh edilmişdir.Qeyri-teistik monizmdən tutmuş teistik dualizmə qədər.Birinci halda rituallar vacib sayılmır,düzgün bilik (jnana) əldə etmək üçün introspeksiya və meditasiya yolu ön plana çəkilir.^[13]İkinci halda isə,düzgün və tam bilik Vişnunun avatarı,Şiva və ya Şakti (Tanrıça) üzərində cəmlənir.Müxtəlif izahların heç biri bir-birini tamamilə inkar etmir.Jnana yoqa təcrübəçisi eyni zamanda Karma yoqa və ya Bhakti yoqa,yaxud hər ikisini də müəyyən dərəcədə tətbiq edə bilər.^[14]

Robert Roeserin fikrinə görə,Hinduizmdə Jnana yoqa prinsipləri təxminən e.ə 500-cü illərdə sistemləşdirilmişdir ki,bu da Karma yoqa və Bhakti yoqadan daha erkən dövrə təsadüf edir.^[15]

Bhagavad Gita Jnana yoqa həm də Buddhi yoqa adlandırılır və onun əsas məqsədi özünü dərk etmə hesab olunur.Mətn jnana marganı ən çətin,ləng və çaşdırıcı yol kimi təqdim edir.^[16]Çünki bu yol "forması olmayan reallıq" (avyakta) ilə bağlıdır.Bu,daha çox intellektual yönümlü insanların üstünlük verdiyi yoldur.

Bhagavad Gitanın 4-cü fəslində Jnana yoqa geniş şəkildə izah olunur.7-ci və 16-cı fəsillərdə isə onun teoloji və aksioloji aspektləri müzakirə edilir.^[17]Krişna bildirir ki,jnana ən saf bilikdir və insanın öz Atmanını (Mənliyini) kəşf etməsidir.

"Həqiqətən,bu dünyada bilik qədər saf heç bir şey yoxdur.Zaman keçdikcə,yoqada kamilləşən insan onu öz Atmanında kəşf edir."^[18]

Advaita fəlsəfəsinin nümayəndəsi Adi Şankara "mütləq varlığın" (Brahman) idarkı üçün əsas yeri jnana yoqaya vermişdir.^[19]Bunun əksinə olaraq,Vişiştadvaita şərhçisi Ramanuja isə biliyi yalnız ibadətin bir şərti kimi qəbul etmişdir.

Klassik Advaita Vedanta mokşaya nail olmaq üçün Jnana yoqa yolunu önə çəkir.Bu yol dörd əsas münasibət və ya davranış keyfiyyətlərindən ibarətdir.

1. Ayırd etmə qabiliyyəti - dəyişməz,daimi,əbədi (nitya) ilə dəyişkən,keçici,müvəqqəti (anitya) olanı düzgün ayırd etmə bacarığıdır.

2. Nəticələrə qarşı aludə olmama - obyektlərin nəticələrinə və zövqlərinə (artha phala bhoga) və ya yenidən doğuşdan sonra digər aləmlərə (amutra) qarşı duyulan laqeyd,aludəsiz münasibətdir.

3. Altı keyfiyyət - altı mənəvi və davranışsal dəyər və bacarıq toplusunu ifadə edir:

a. Sama - zehnin sakitliyi və nəzarət altında saxlanması,yəni zehni təmkinlik.

b. Dama - hiss orqanları üzərində nəzarət və özünü idarə etmə bacarığı,yəni hiss orqanlarının təmkinliliyi və ya ixtiyari özünə nəzarət.

c. Uparati - zehnin duyğu obyektlərindən geri çəkilməsi,yəni zehni obyektlərdən uzaqlaşdırma və ya sensor obyektlərdən ayrılma.

ç. Titikşa - dözümlülük və səbrlilik,yəni sıxıntı və çətinliklərə qarşı dözüm.

d. Sraddha - iman və inam,yəni etibar və inam hissi,xüsusilə yol göstərən müəllimə və ya spiritiuallıq prinsiplərinə qarşı.

e. Samadhana - zehnin cəmlənməsi və fokuslanması,yəni zehni konsentrasiya.

4. Mumukşutva - cəhalət vəziyyətindən çıxaraq mokşaya çatmaq üçün güclü arzu və istək.

Advaitinlər üçün Jnana yoqa üç əsas praktikadan ibarətdir.Sravana (dinləmə),manana (düşünmə) və nididhyasana (meditasiya).Bu üç mərhələli metodologiya Brihadaranyaka Upanişadının 4-cü fəslinin təlimlərinə əsaslanır.^[20]

• Sravana sözünün mənası "dinləmək"dir.Daha geniş mənada qəbul etmə və müşahidə deməkdir.Bu mərhələdə adətən bir məsləhətçi və ya müəllim köməyi ilə Advaitin fikirləri,anlayışları,sualları və cavabları dinləyir və müzakirə edir.

• Manana - bu müzakirələr üzərində düşünmək və müxtəlif anlayışları svadhya və sravana əsasında dərinliklə təhlil etmək deməkdir.

• Nididhyasana - meditasiya,yəni həqiqətlərin dərk olunması və onların nəticəsində yaranan qəti inam,həmçinin qeyri-duallığın (advaita) idrakı və düşüncə ilə fəaliyyətin,biliklə varlığın birləşdiyi vəziyyəti ifadə edir.

Bu təcrübələr,müəllim vasitəsilə həyata keçirildikdə,doğru biliyə aparır və həmin bilik avidyayı,yəni Atman və Brahmanla bağlı psixoloji və idrak xətalarını aradan qaldırır.^[21]

Həm teist,həm də monist yönümlü Şaivizm cərəyanlarında jnana yoqa ideyalarına rast gəlinir.Bu yanaşmalar karma yoqa prinsipləri ilə yanaşı tətbiq olunur.^[22]Saiva Siddhanta ənənəsində isə əlavə olaraq bhakti yoqa ilə əlaqələndirilir.Şaivizm ənənələri jnana yoqanın tətbiqi üçün mütləq şəkildə asketik həyat tərzinin və ya dünyadan tamamilə imtinanın zəruri olmadığını qəbul edir.^[23]Bu,sadəcə olaraq könüllü bir seçim kimi nəzərdə tutulur.Şaiva ənənələrinə görə,mənəviyyat fəal həyat (karma) ilə yanaşı izlənilə bilər və bu,insanın daxili Mənə,yəni Şivanın özündəki mahiyyətinə doğru səyahətinə mane olmur.Bu ənənələrdə karma yoqa ilə jnana yoqanın inteqrasiyası ön plana çıxır.Belə ki,gündəlik davranış və fəaliyyətlər iki cür qiymətləndirilir:

• Şüurlu seçimlə və zəruri olmadığı halda edilən fəaliyyətlər daha yüksək mənəvi dəyərə malik hesab olunur.

• İmpulsiv və ya məcburiyyətlə edilən fəaliyyətlər isə daha aşağı səviyyəli sayılır.

Bu baxışa görə,insanın gündəlik həyatda şüurlu seçimləri və könüllü əməlləri onu jnana yoluna,yəni özünü və Şivanı dərk etməyə daha yaxınlaşdırır.^[24]

Advaita Vedantadakı kimi,sravana (eşitmə),manana (təfəkkür) və nididhyasana (meditasiya) metodologiyası müxtəlif Şaivizm ənənələrində də mövcuddur.Lakin Şaiva yanaşmasında bəzən bu mərhələlərə əlavə olaraq niştha (sarsılmaz sabitlik,təmkin) və ya samadhi (tam meditativ udma halı) də daxil edilir.^[25]Şaivizmdə meditativ praktikalarda əsas diqqət Ali Həqiqətin - Şivanın nirguna formasına (sifətsiz,keyfiyyətsiz,transsendental mahiyyətinə) yönəldilir.Bu yanaşma,fərdi mənliklə (atman) kosmik şüurun (Siva) vəhdətini birbaşa təcrübə etməyə yönəlmişdir.

Vaişnavizmdə Pancharatra (ağama) mətnləri,eləcə də onun Bhagavata ənənəsi (Krişna,Rama,Vişnu mərkəzli istiqamətləri) Upanişadların jnana yoqa ideyalarından güclü şəkildə təsirlənmişdir.^[26]Bununla yanaşı,Vaişnavizm yalnız bilik yolunu (jnana yoqa) deyil,həm də bhakti yoqa anlayışını fərdi olaraq seçilmiş Ali Tanrıya sevgi dolu bağlılığı ön plana çıxarır.Bu bağlılıq həm sakit meditativ təcrübələrdə,həm də musiqi ilə ifadə olunan üslublarda (kirtan,bhajan) özünü göstərir.^[27]

Vaişnavizmdə jnana yoqanın məqsədi digər məktəblərdən fərqli şəkildə izah olunur:

• Advaita Vedanta ənənəsində jnana yoqa - qeyri-ikililik (advaita) əsasında özünü dərk etmə və mokşaya çatma yolu kimi qəbul edilir.Burada məqsəd fərdi "atman"ın Brahman ilə tam eyniliyini bilavasitə idrak etməkdir.

• Vaişnavizmdə isə jnana yoqa müstəqil bir son məqsəd hesab olunmur.O,yalnız bhaktiyə (sevgi dolu bağlılığa) hazırlıq mərhələsi,yəni ilahi varlığa həsr olunmuş təslimiyyətin şərti kimi qəbul edilir.Başqa sözlə,bilik yalnız tanrıya (Vişnu,Rama,Krişna) daha dərin məhəbbət və sadiqlik göstərə bilmək üçün dəyərləndirilir.

Şaktizm ədəbiyyatında,xüsusilə Kularnava Tantra kimi tanrıça yönümlü mətnlərdə,jnana marga (bilik yolu) azadlığa çatmaq üçün önəmli hesab olunur.Bu mətnlər iki növ jnanani fərqləndirir:

1. Agama mətnlərindən gələn bilik - ritual və skriptural qaynaqlara əsaslanan,səs formasında olan bilik.

2. Viveka (daxili anlayış) - daxildən gələn və son həqiqət (parabrahman) olaraq qəul edilən bilik.

Şaktizm ədəbiyyatı vurğulayır ki,hər iki növ jnana Brahmanın bilik və dərk olunmasına aparır,lakin birincisi xarici təlimlər və səslərlə,ikincisi isə daxili idrak və anlayışla əldə edilir.

Bəzi Şakta mətnləri,məsələn Sita Upanişad,fəaliyyət və bilik yoqasını (karma yoqa və jnana yoqa) azadlığa çatmaq üçün bir yol olaraq birləşdirir.Devi Gita,Şaktizmin klassik mətnlərindən biri olaraq,4-cü fəsil Jnana yoqaya həsr edir və bildirir ki,Jnana yoqi fərdi ruh (atman) ilə "Ali Mən" arasında heç bir fərqin olmadığını anlayır və dərk edir.Jnana yoqa müzakirəsi Devi Gitanın sonrakı fəsillərində də davam etdirilir,burada yoqanın praktik və fəlsəfi aspektləri daha geniş şəkildə açıqlanır.