Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinProfilaktologiya (yun. πρόφύλακτικός, Rom: prófylaktikós — hərf. "qarşısını almaq", hərf. "preventiv"[1] və yun. λόγος, Rom: lógos — hərf. "elm", hərf. "nəzəriyyə", hərf. "təlim", hərf. "öyrənmə", yəni profilaktologiya — "preventiv tədbirləri öyrənən elm") profilaktika, profilaktik tibb, qabaqlayıcı müalicə və ya qabaqlayıcı tibb – xəstəliklərin müalicəsindən fərqli olaraq, xəstəlik baş vermədən onun qarşısının alınması.[2][3] Sağlamlıq fiziki və psixi vəziyyətlərin müxtəlif formalarını əhatə edir. Ətraf mühit amilləri, genetik meyillilik, xəstəlik törədiciləri və həyat tərzi seçimləri xəstəlik və əlillik hallarına təsir göstərir. Sağlamlıq, xəstəlik və əlillik vəziyyətləri fərdlərin fərqinə varmadan dəyişə bilən dinamik hallardır. Xəstəliklərin qarşısının alınması birinci dərəcəli, ikinci dərəcəli və üçüncü dərəcəli mühafizə kimi kateqoriyalaşdırılan tədbirlərə əsaslanır.[3]
Hər il milyonlarla insanın ölümünün qarşısı alına bilər. 2004-cü ildə aparılmış bir tədqiqat, ABŞ-də 2000-ci ildə baş vermiş bütün ölümlərin təxminən yarısının qarşısı alına bilən davranışlar və məruz qalma hallarından irəli gəldiyini göstərmişdir.[4] Aparıcı səbəblər arasında ürək-damar xəstəlikləri, xroniki tənəffüs xəstəlikləri, təsadüfi (qəsdsiz) xəsarətlər, şəkərli diabet və bəzi yoluxucu xəstəliklər yer almışdır.[4] Həmin tədqiqatda həmçinin təxminən 400.000 insanın qeyri-sağlam qidalanma şəraiti və oturaq həyat tərzinə görə öldüyü müəyyən edilmişdir.[4] Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesablamalarına əsasən, 2011-ci ildə dünya üzrə 55 milyon insanın ölümü qeydə alınmışdır; xərçəng, diabet, xroniki ürək-damar və ağciyər xəstəlikləri də daxil olmaqla qeyri-yoluxucu xəstəliklər bu qrupun üçdə ikisini təşkil etmişdir.[5] Ölümlərin 60%-i bu tip xəstəliklərlə əlaqələndirilmişdir və bu göstərici 2000-ci ildən sonra artmağa başlamışdır.[5] Xroniki xəstəliklərin və onlardan ölüm hallarının dünya miqyasında artması fonunda önləyici səhiyyə xidmətlərinin əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirilməyə başlanmışdır.
Xəstəliklərin qarşısını almaq üçün bir çox üsullar mövcuddur. Yetkinlərə və uşaqlara özlərini sağlam hiss etsələr belə, xəstəliklərin risk amillərini müəyyən etmək və sağlam, balanslaşdırılmış həyat tərzi üçün tövsiyələr əldə etmək məqsədilə müntəzəm olaraq həkim müayinəsindən keçməsi, peyvəndlər və immunitet gücləndiriciləri vasitəsilə orqanizmi hazır vəziyyətə gətirməsi, həmçinin bir tibb müəssisəsi ilə daimi olaraq əlaqə saxlaması tövsiyə olunur.[6] Bəzi geniş yayılmış tibbi müayinələrə aşağıdakılar daxildir: yüksək qan təzyiqi, hiperqlikemiya (yüksək qan şəkəri – şəkərli diabet üçün risk amilidir), yüksək xolesterol, rektum xərçəngi müayinəsi, depressiya, HİV və xlamidiya, sifilis, süzənək kimi digər məlum cinsi yolla keçən xəstəliklər; mammoqrafiya (süd vəzi xərçənginin aşkarlanması üçün), kolorektal xərçəng müayinəsi, Pap testi (uşaqlıq boynu xərçəngi üçün), osteoparoz müayinəsi və s. Genetik testlər mutasiyaların aşkar edilməsi üçün tətbiq oluna bilər, çünki döş və ya yumurtalıq xərçəngi kimi bəzi xəstəliklər genetik pozğunluqlar və ya genetik meyillilik nəticəsində meydana çıxır.[6] Bu müayinələr hər bir fərd üçün əlçatan və ya sərfəli olmaya bilər və profilaktik səhiyyə xidmətlərinin xərc-effektivliyi hələ də müzakirə mövzusudur.[7][8]
Şəxsi gigiyena qaydalarına riayət olunması və rasional qidalanma əsasında xəstəliklərin qarşısının alınması məsələləri qədim dünya təbabətində mühüm yer tuturdu. Lakin profilaktikanın elmi əsaslarının işlənib hazırlanmasına yalnız XIX əsrdə – ümumi təbiət elmlərinin, tibbin ümumi inkişafı və fiziologiya, gigiyena, epidemiologiya kimi xüsusi sahələrlə məşğul olan çoxsaylı tibbi fənlərin yaranması nəticəsində başlanılmışdır. Kliniki təbabətdə ictimai ideyaların yayılması da bu prosesdə böyük rol oynamışdır. Rusiya və xaricdə fəaliyyət göstərən qabaqcıl həkimlər və tibb xadimləri təbabətin gələcəyini ictimai profilaktikanın inkişafında, eləcə də müalicəvi və profilaktik təbabətin əlaqələndirilməsində görürdülər.
Görkəmli cərrah N. İ. Piroqov belə demişdir:
|
Gələcək profilaktik təbabətə məxsusdur | 
|
Profilaktika iki əsas səviyyədə həyata keçirilir: ictimai profilaktika və fərdi (individual) profilaktika.
- Fərdi profilaktika
Fərdi profilaktika xəstəliklərin qarşısının alınması, sağlamlığın mühafizəsi və möhkəmləndirilməsi məqsədilə insanın özü tərəfindən görülən tədbirləri əhatə edir. Bu, əsasən, sağlam həyat tərzi qaydalarına riayət etməyə əsaslanır və aşağıdakıları özündə birləşdirir:
- şəxsi gigiyena,
- ailə və nikah münasibətlərində gigiyena,
- geyim və ayaqqabı gigiyenası,
- rasional qidalanma və su rejimi,
- böyüyən nəslin gigiyenik tərbiyəsi,
- əmək və istirahət rejiminin düzgün təşkil edilməsi,
- fiziki fəallıq və idmanla məşğul olmaq.[9]
- Qrup profilaktikası
Qrup profilaktikası oxşar simptomlara və risk amillərinə malik olan şəxslərdən ibarət qruplarla aparılan profilaktik tədbirləri əhatə edir (hədəf qruplar).[10]
- İctimai profilaktika
İctimai profilaktika dövlət institutları və ictimai təşkilatlar tərəfindən planlı şəkildə həyata keçirilən sosial, iqtisadi, qanunverici, tərbiyəvi, sanitariya-texniki, sanitariya-gigiyenik, antiepidemik və müalicəvi tədbirlər sistemidir. Onun məqsədi:
- vətəndaşların fiziki və mənəvi potensialının hərtərəfli inkişafı,
- xəstəlik yaradan səbəblərin aradan qaldırılması,
- kollektiv həyat üçün optimal şəraitin yaradılmasıdır.
Bu tədbirlər aşağıdakı sahələri əhatə edir:
- əmək və istirahət şəraiti,
- maddi təminat,
- yaşayış-məişət şəraiti,
- qida məhsullarının və istehlak mallarının çeşidinin genişləndirilməsi,
- səhiyyənin, təhsilin, mədəniyyətin inkişafı,
- fiziki mədəniyyətin təşviqi.
İctimai profilaktika tədbirlərinin effektivliyi, böyük ölçüdə, vətəndaşların öz sağlamlıqlarına və başqalarının sağlamlığına şüurlu münasibətindən, profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsində əhalinin fəal iştirakından və dövlətin yaratdığı imkanlardan insanların nə dərəcədə istifadə etməsindən asılıdır.
İctimai profilaktikanın praktik tətbiqi üçün:
- qanunvericilik tədbirləri,
- daimi və böyük həcmli maddi resurslar,
- dövlət aparatının bütün həlqələrinin,
- tibb müəssisələrinin,
- sənaye, tikinti, nəqliyyat və aqrar-sənaye kompleksi müəssisələrinin birgə fəaliyyəti tələb olunur.[9]
Qabaqlayıcı səhiyyə strategiyaları adətən birinci dərəcəli, ikinci dərəcəli və üçüncü dərəcəli profilaktika səviyyələri üzrə həyata keçirilir.
1940-cı illərdə Hyu R. Livell (ing. Hugh R. Leavell) və E.Qerni Klark (ing. E. Gurney Clark) "birinci dərəcəli profilaktika" terminini işlətmiş və inkişaf etdirmişdirlər. Onlar Harvard və Kolumbiya Universitetlərinin İctimai Səhiyyə Məktəblərində işləmiş, profilaktik tibbi yanaşmanı ikinci dərəcəli və üçüncü dərəcəli profilaktika səviyyələrinə qədər genişləndirmişdirlər.[11]
Qoldston (ing. Goldston) (1987) isə bu səviyyələrin mahiyyət etibarilə "qarşısının alınması (qabaqlama), müalicə və reabilitasiya" kimi izah oluna biləcəyini irəli sürmüşdür.[11]
Bu terminlər bu gün də səhiyyə sistemlərində geniş şəkildə istifadə olunmaqdadırlar.
| Səviyyə | Tərif |
|---|---|
| Birinci dərəcəli profilaktika | Xəstəlik törədicilərinin aradan qaldırılması və ya xəstəliyə qarşı müqavimətin artırılması yolu ilə xəstəliyin meydana çıxmasının qarşısını almağa yönəlmiş üsullar.[2] Məsələn, sağlam qidalanma, idman etmək və siqaret çəkməmək immuniteti gücləndirərək xəstəliklərin yaranmasının qarşısını alır.[12] |
| İkinci dərəcəli profilaktika | Artıq mövcud olan xəstəliyin ilkin simptomlarını aşkar etməklə onu vaxtında müəyyənləşdirmək və xəstəliyə səbəb ola biləcək vəziyyətləri müalicə etmək üçün istifadə olunan üsulları əhatə edir.[2] Məsələn, yüksək qan təzyiqinin müalicəsi (bir çox ürək-damar xəstəlikləri üçün risk amilidir) və ya xərçəng müayinələri[12] |
| Üçüncü dərəcəli profilaktika |
Əlilliyə və ya ölümə səbəb ola biləcək xəstəliyin mənfi təsirlərini azaltmaq məqsədilə xəstəliyin simptomlarını müalicə etməyə yönəlmiş üsulları əhatə edir.[2] Məsələn, xəstəliyin yayılmasının və ya irəliləyişinin qarşısını almaq.[2] |
| Dördüncü dərəcəli profilaktika |
Səhiyyə sistemində lazımsız və ya həddindən artıq tibbi müdaxilələrin nəticələrinin qarşısını almaq və ya azaltmaq.[13] |
Birinci dərəcəli profilaktika "sağlamlığın təşviqi" və "xüsusi mühafizə"dən ibarətdir.[2] Sağlamlığın təşviqi fəaliyyətləri klinik müdaxilə tələb etməyən həyat tərzi seçimlərinə yönəlir. Məsələn, balanslaşdırılmış qidalanma və gündəlik fiziki aktivlik həm xəstəliklərin qarşısının alınmasında, həm də ümumi rifah hissinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Sağlamlığın təşviqi və ümumi rifahın artırılması fəaliyyətlərinin yaşam müddətini uzatması gözlənilir.[2][3] Bu tətbiqlər konkret bir xəstəlikdən daha çox, ümumi sağlamlıq vəziyyətini və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağı planlaşdırır.[3]
Digər tərəfdən, xüsusi mühafizə müəyyən bir xəstəlik və ya xəstəlik qrupuna qarşı sağlamlığın təşviqi məqsədlərini tamamlayan tədbirlərə yönəlir.[2] Məsələn, sifilis kimi cinsi yolla keçən xəstəliklərə qarşı sağlamlığın təşviqi tədbirlərinə şəxsi gigiyenanın mühafizə, həkimlə müntəzəm müayinələr (check-up) və ümumi cinsi maarifləndirmə daxildir. Xüsusi profilaktik tədbirlər isə cinsi əlaqə zamanı qoruyucu vasitələrdən istifadə etmək və tanımadığınız şəxslərlə cinsi əlaqədən çəkinməkdir.[3]
Qida birinci dərəcəli profilaktikanın ən əsas vasitələrindən biridir. Xəstəliklərin qarşısının alınması üçün düzgün və əlçatan qida həyati əhəmiyyət daşıyır. ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzi (CDC) tərəfindən aparılan 2011-ci il Milli Sağlamlıq Müsahibə Sorğusu, insanların qida alma qabiliyyəti ilə bağlı suallar daxil edilmiş ilk milli sorğu olmuşdur. Qida, dərman və ya hər ikisinin xərclərini ödəməkdə yaranan çətinliklər ABŞ əhalisinin təxminən üçdə birini narahat edən problemdir.
Əgər aşağı gəlirli insanların istifadəsi üçün qida bankları, sığınacaq yeməkxanaları və digər resurslar vasitəsilə daha yaxşı qidalanma imkanları təmin olunsa idi, piylənmə və onunla əlaqəli xroniki xəstəliklər daha yaxşı nəzarət altına alınardı.[14]
"Qida səhrası" (ing. food desert) — yaxınlıqda supermarketlərin olmamasına görə sağlam qidalara çıxışın məhdud olduğu ərazilərə deyilir. Bu ərazilər adətən nəqliyyat imkanı zəif olan aşağı gəlirli məhəllələrdir.[15]
Son 20 ildə şəhər əkinçiliyini təşviq etmək üçün bir neçə yerli (grassroots) hərəkat yaranmışdır. Məsələn, Nyu-York şəhərində fəaliyyət göstərən GreenThumb təşkilatı. Şəhər əkinçiliyi boş qalan torpaq sahələrindən istifadə edərək məhəllə sakinləri üçün ərzaq yetişdirməyə əsaslanır və bu sahələr birbaşa yerli ictimaiyyət tərəfindən becərilir.[16]
Bundan əlavə, mobil təzə bazarlar da "qida səhrası"nda yaşayan sakinlər üçün mühüm resursdur. Bunlar xüsusi təchiz olunmuş avtobuslar vasitəsilə əlverişli qiymətlərlə təzə meyvə və tərəvəzlərin aşağı gəlirli məhəllələrə çatdırılmasını təmin edir. Bu proqramlar çox vaxt bişirmə və qidalanma üzrə maarifləndirici tədbirlər də təşkil edirlər.[17]
Belə proqramlar sağlam və əlçatan qidanı ən çox ehtiyac duyan insanlara çatdırmağa kömək edir və birinci dərəcəli profilaktikanın cəmiyyət səviyyəsində tətbiqinə nümunə təşkil edir.
İkinci dərəcəli profilaktika gizli (latent) və simptomsuz (asemptomatik) xəstəliklərin qarşısının alınmasını planlaşdırır.[2] Bəzi xəstəliklər həm birinci dərəcəli, həm də ikinci dərəcəli səviyyədə təsnif edilə bilər. Bu təsnifat xəstəliyin necə yarandığından asılıdır:
- Birinci dərəcəli profilaktika ümumiyyətlə xəstəliyin səbəblərini aradan qaldırmağı planlaşdırır,[2]
- İkinci dərəcəli profilaktika isə xəstəliyin erkən mərhələdə aşkarlanması və müalicə edilməsini qarşısına məqsəd qoyur.[18]
İkinci dərəcəli profilaktika "erkən diaqnoz və müalicə" yolu ilə xəstəliyin digər fərdlərə yayılmasının qarşısını almağı, həmçinin xəstəliyin gələcəkdə yarada biləcəyi potensial fəsadların və əlilliklərin qarşısını almağı əhatə edir.[3]
Üçüncü dərəcəli profilaktika simptomatik (artıq özünü göstərən) xəstəliklərin yaratdığı zərəri azaltmağı planlaşdırır və zehni, fiziki və sosial reabilitasiyaya fokuslanır.
İkinci dərəcəli profilaktika əlilliyin qarşısını almağa çalışdığı halda, üçüncü dərəcəli profilaktikanın məqsədi artıq əlilliyi olan xəstənin qalan bacarıqlarını və funksiyalarını maksimum səviyyəyə çatdırmaqdır.[3]
Üçüncü dərəcəli profilaktikanın əsas hədəfləri bunlardır:
- Ağrı və zədələrin qarşısını almaqla xəstəliyin irəliləyişini və fəsadlarını dayandırmaq,
- Xəstəlikdən təsirlənmiş fərdlərin sağlamlığını və funksional imkanlarını bərpa etmək.[18]
ABŞ-də ən aparıcı ölüm səbəbi siqaret istifadəsi olmuşdur. Lakin qeyri-sağlam qidalanma və fiziki aktivliyin olmaması son dövrlərdə tütün istifadəsini geridə qoyaraq ölümlərin əsas səbəbi ola bilər. Bu davranışların dəyişdirilməsi və ya qarşısının alınması, ölüm hallarını azaltmağa və ictimai sağlamlıq baxımından mühüm təsir göstərməyə imkan verə bilər.
| Hadisə | Ölüm sayı |
Bütün ölümlər içində payı (%) |
|---|---|---|
| Siqaret istifadəsi | 435,000 | 18.1 |
| Qeyri-sağlam qidalanma və hərəkətsizlik |
400,000 | 16.6 |
| Alkoqol istifadəsi |
85,000 | 3.5 |
| Yoluxucu xəstəliklər |
75,000 | 3.1 |
| Zəhərli maddələr |
55,000 | 2.3 |
| Yol-nəqliyyat qəzaları | 43,000 | 1.8 |
| Odlu silahla baş vermiş hadisələr | 29,000 | 1.2 |
| Zöhrəvi xəstəliklər | 20,000 | 0.8 |
| Narkomaniya | 17,000 | 0.7 |
Dünya miqyasında qarşısı alına bilən ölüm səbəblərində də ABŞ-dəkinə oxşar olan tendensiyalar müşahidə olunur. Lakin inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında sağlamlıq bərabərsizliyini əks etdirən fərqlər mövcuddur. Məsələn, qeyri-kafi qidalanma, çirklənmə və sanitariya çatışmazlığı inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha çox yayılmışdır.[19]
| Hadisə | Ölüm sayı (milyon) |
|---|---|
| Yüksək qan təzyiqi | 7.8 |
| Siqaret istifadəsi | 5.0 |
| Yüksək xolesterol |
3.9 |
| Malnütrisiya (qidalanma çatışmazlığı) | 3.8 |
| Zöhrəvi xəstəliklər | 3.0 |
| Qeyri-sağlam pəhriz | 2.8 |
| Artıq çəki və piylənmə | 2.5 |
| Hərəkətsizlik | 2.0 |
| Alkoqol | 1.9 |
| Bərk yanacaqlardan istifadəyə görə qapalı mühitdə hava çirkliliyi | 1.8 |
| Su çirkliliyi və sanitariya çatışmazlığı | 1.6 |
Bu məlumatlar göstərir ki, sadə həyat tərzi dəyişiklikləri və ictimai səhiyyə tədbirləri vasitəsilə həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə milyonlarla ölümün qarşısını almaq mümkündür.
2010-cu ildə 5 yaşına çatmadan ölən uşaqların sayı 7,6 milyon olmuşdur. 2000-ci ildə isə bu rəqəm 9,6 milyon idi,[20] lakin uşaq ölümlərinin 2015-ci ilə qədər üçdə iki azaldılması BMT-nin Dördüncü Minilliyin İnkişaf Məqsədi olsa da, bu hədəfə çatmaqdan hələ də çox uzaqdır.[21]
Uşaq ölümlərinin təxminən 64%-i infeksiyalara (ishal, sətəlcəm və malyariya daxil olmaqla) görə baş verir.[20] Bu ölümlərin təxminən 40%-i erkən doğum (1–28 günlük körpələrdə) ağırlaşmaları nəticəsində meydana gəlmişdir.[21]
Uşaq ölümləri ən çox Afrika və Cənub-Şərqi Asiyada qeydə alınır.[20] Afrikada 1990-cı ildən bəri yenidoğulmuş körpələrin ölümünün azaldılması sahəsində demək olar ki, heç bir irəliləyiş əldə olunmamışdır.[21]
2010-cu ildə uşaq ölümlərinin təxminən 50%-i Hindistan, Nigeriya, Konqo Demokratik Respublikası, Pakistan və Çində baş vermişdir. Buna görə də qlobal uşaq ölüm nisbətini azaltmağa yönəlmiş tədbirlər xüsusilə bu ölkələrdə həyata keçirilməlidir.[20]
Uşaq ölümlərinin bir çox səbəbi mövcuddur: yoxsulluq, ekoloji təhlükələr, ananın təhsil səviyyəsinin aşağı olması və s.[22]
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST), dünyada körpə və uşaq ölümlərinin 90%-nə səbəb olan 42 ölkədə səhiyyə resursları və infrastruktur səviyyələrini nəzərə alaraq, iqtisadi və əməliyyat baxımından "məqbul" hesab edilən müdaxilə tədbirlərinin siyahısını hazırlamışdır. Aşağıdakı cədvəl əgər universal səhiyyə əhatəsi mövcud olsaydı, 2000-ci ildə neçə uşaq ölümünün qarşısının alına bilinəcəyini göstərir.[22]
| Müdaxilə | Qarşısı alına bilən ölümlərin bütün uşaq ölümlərinə nisbəti (faizlə) |
|---|---|
| Ana südü ilə qidalanma | 13% |
| İnsektisidlə işlənmiş materiallar | 7% |
| Tamamlayıcı qidalanma | 6% |
| Sink | 4% |
| Təmiz doğuş |
4% |
| Hib (Haemophilus influenzae tip B) peyvəndi |
4% |
| Su, sanitariya və gigiyena |
3% |
| Doğumdan əvvəlki steroidlər | 3% |
| Yenidoğanın bədən istiliyinin idarə edilməsi |
2% |
| Vitamin A | 2% |
| Tetanos toksidləri |
2% |
| Nevirapin və əlavə qidalanma | 2% |
| Erkən membran rüptürü üçün antibiotiklər | 1% |
| Qızılca peyvəndi | 1% |
| Hamiləlikdə aralıqlı antimalyariya profilaktik müalicəsi | <1% |
Bu müdaxilələr uşaq ölümlərinin əhəmiyyətli bir hissəsinin sadə, əlçatan və səmərəli tədbirlər vasitəsilə qarşısının alınmasının mümkün olduğunu göstərir.
Sağlamlıq və profilaktik tibbi xidmətlərə çıxış, eləcə də alınan xidmətin keyfiyyəti bərabər şəkildə bölüşdürülmür. Sağlamlıq xidmətlərinin keyfiyyətinə dair tədqiqatlar həyata keçirən AHRQ (ing. Agency for Healthcare Research and Quality) adlı agentlik tərəfindən həyata keçirilən bir tədqiqat, Amerika Birləşmiş Ştatlarında sağlamlıq bərabərsizliklərini üzə çıxarmışdır. ABŞ-də yaşlı şəxslər (65 yaşdan yuxarı olanlar) daha zəif tibbi qulluq almış və gənclərlə müqayisədə tibbi yardıma daha az çıxış əldə etmişlər. Bütün irqi və etnik azlıqlar müqayisə edildikdə də eyni meyllər müşahidə olunur; Qaralar, ispan mənşəlilər, asiyalılar və ağdərililər arasında, həmçinin yüksək gəlirlilər və aşağı gəlirlilər arasında fərqlər mövcuddur.[23]
Sağlamlıq resurslarına çıxışda və bu resurslardan istifadə zamanı ən çox rast gəlinən maneələrə gəlir səviyyəsi, təhsil çatışmazlığı, dil baryeri və tibbi sığortanın olmaması daxildir.[23] Bundan əlavə, sığortası olmayan insanlar adətən xəstəlik ağırlaşdıqdan sonra tibbi müəssisələrə müraciət edir və müayinə olunduqdan sonra dərmanlardan, plombdan və ya müayinələrdən imtina etməyə meyilli olurlar.[24]
Bu fərqliliklər və maneələr qlobal miqyasda da mövcuddur. Çox zaman inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ömür uzunluğu baxımından on illərlə fərq olur. Məsələn, Yaponiyada Malaviyə nisbətən orta ömür uzunluğu 36 il daha çoxdur.[25] Aşağı gəlirli ölkələr yüksək gəlirli ölkələrlə müqayisədə hər 100.000 nəfərə düşən həkim sayına görə də geridə qalırlar. Nigeriya və Myanmada hər 100.000 nəfərə təxminən 4 həkim düşdüyü halda, Norveç və İsveçrədə bu göstərici on dəfə yüksəkdir.[25]
Dünya miqyasında tibbi xidmətlərə çıxışda rast gəlinən ümumi problemlərə evdə qulluq xidmətlərinin məhdudluğu, yaşayış yeri ilə tibbi müəssisələr arasındakı məsafənin böyük olması, yüksək nəqliyyat xərcləri, müalicə haqlarının yüksəkliyi, sosial status fərqləri və damğalanma (stiqma) kimi amillər daxildir.[26]
Profilaktik sağlamlıq tədbirlərinin maliyyə cəhətdən səmərəli olub-olmaması barədə ümumi bir fikir mövcud deyil, lakin bu cür tətbiqlərin həyat keyfiyyətini artırdığı bir həqiqətdir.[7][27]
- ↑ Советский энциклопедический словарь (4-е изд). М.: Советская энциклопедия. Гл. ред. Александр Михайлович Прохоров. 1988.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Katz, D., & Ather, A. (2009).
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Hugh R. Leavell and E. Gurney Clark as "the science and art of preventing disease, prolonging life, and promoting physical and mental health and efficiency.
- ↑ 1 2 3 4 Mokdad, A. H., Marks, J. S., Stroup, D. F., & Gerberding, J. L. (2004).
- ↑ 1 2 The Top 10 Causes of Death. (n.d.
- ↑ 1 2 Vorvick, L. (2013).
- ↑ 1 2 Michael V. Maciosek, Ashley B. Coffield, Thomas J. Flottemesch, Nichol M. Edwards and Leif I. Solberg.
- ↑ Cohen, J. T., Neumann, P. J., & Weinstein, M. C. (2008, February 14).
- ↑ 1 2 Материалы для подготовки и квалификационной аттестации по специальности «Общественное здоровье и здравоохранение» (учебное пособие)./Под ред. В. С. Лучкевича и И. В. Полякова.— СПб,2005
- ↑ Алексеенко С. Н., Дробот Е. В. Профилактика заболеваний // М.: Академия Естествознания, 2015. — 449 с. ISBN 978-5-91327-352-9. (Текст в электронном виде Arxiv surəti 26 yanvar 2021 tarixindən Wayback Machine saytında на сайте monographies.ru)
- ↑ 1 2 Goldston, S. E. (Ed.). (1987).
- ↑ 1 2 Patterson, C., & Chambers, L. W. (1995).
- ↑ Gofrit ON, Shemer J, Leibovici D, Modan B, Shapira SC.
- ↑ Marucs, Erin.
- ↑ "Food Deserts" Arxivləşdirilib 2015-11-20 at the Wayback Machine.
- ↑ "GreenThumb" Arxivləşdirilib 2020-08-10 at the Wayback Machine.
- ↑ "It's a Market on a Bus" Arxivləşdirilib 2015-11-20 at the Wayback Machine.
- ↑ 1 2 Module 13: Levels of Disease Prevention. (2007, April 24).
- ↑ 1 2 Lopez AD, Mathers CD, Ezzati M, Jamison DT, Murray CJ (May 2006).
- ↑ 1 2 3 4 Liu, L., Johnson, H. L., Cousens, S., Perin, J., Scott, S., Lawn, J. E., .
- ↑ 1 2 3 Countdown to 2015, decade report (2000–10)—taking stock of maternal, newborn and child survival WHO, Geneva (2010)
- ↑ 1 2 3 Jones G, Steketee R, Black R, Bhutta Z, Morris S, and the Bellagio Child Survival Study Group* (5 July 2003).
- ↑ 1 2 Disparities in Healthcare Quality Among Racial and Ethnic Groups: Selected Findings from the 2011 National Healthcare Quality and Disparities Reports.
- ↑ J. Emilio Carrillo. and Victor A. Carrillo. and Hector R. Perez. and Debbie Salas-Lopez. and Ana Natale-Pereira. and Alex T. Byron.
- ↑ 1 2 Fact file on health inequities. (n.d.
- ↑ Jacobs, B., Ir, P., Bigdeli, M., Annear, P. L., & Damme, W. V. (2011).
- ↑ The role of prevention in health reform.
- Материалы для подготовки и квалификационной аттестации по специальности «Общественное здоровье и здравоохранение». Учебное пособие (под редакцией В. С. Лучкевича и И. В. Полякова). Санкт-Петербург, 2005
- United States Preventive Services Task Force (USPSTF)
- Canadian Task Force on Preventive Health Care (CTFPHC)
- European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC)
- Hu, Frank; Cheung, Lilian; Otis, Brett; Oliveira, Nancy; Musicus, Aviva, redaktorlar "The Nutrition Source – Healthy Living Guide 2020/2021: A Digest on Healthy Eating and Healthy Living". www.hsph.harvard.edu. Boston: Department of Nutrition at the Harvard T.H. Chan School of Public Health. 19 yanvar 2021. 5 oktyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 oktyabr 2021.
- Официальный сайт Министерства здравоохранения России (Росминздрав)
- Официальный сайт Федеральной службы по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека (Роспотребнадзор)
- Официальный сайт ФБУЗ «Федеральный центр гигиены и эпидемиологии» Роспотребнадзора
- Официальный сайт Федерального медико-биологического агентства России (ФМБА)
- «Высокомерие профилактической медицины», перевод статьи David L. Sackett "The arrogance of preventive medicine", CMAJ, 2002, 167(4):363–364